Ерлігі 80 жылдан соң анықталған батыр

1942 жылдың 24 қыркүйегінде Калуга облысында ерлікпен қаза тапқан Жебеген Жексембайұлының ұрпақтары талай жылдан кейін атасы жайлы тың құжаттар тапқан. Одан қалған естелік көңіл толқытады, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.

Соғыстың әр күнінде ажалмен бет-бет келген батыр

Екінші дүние жүзілік соғыстың азабы мен қасіреті жүрек төрінде тұр. Оны ұмыту сол майданда ерлік көрсеткен батырларды ұмытқанымызбен бірдей ұғым. Сондықтан үнемі еске алып, ерлігін елге үлгі етуіміз шарт. Қай дәуірде де тарихын есте сақтаған ел болашаққа еркін қадам басады. Сол қырғынның кесапаты біздің әке-шешелерімізді ерте есейтіп жіберді. Балалық шағы соғыстың ызғарында өтіп, әке-шешенің махаббатты дұрыс сезіне де алмады. Сондай талайлы тағдырды көрген Сейітқазы Жебегенұлы. Әкесі майданда қаза тауып, шешесінің етегінен оралып өскен ұл өз баларына әкесінің тарихын айтып отырады екен. Бүгінде соны ойлаған немерелері атасы жайлы мәліметтерді іздеп, сонау Мәскеудің архивтеріне дейін ақтарған. Ақыры атасы Жебеген Жексенбайұылының ерлікпен қаза тапқанын анықтаған.

Тарихта соғыстан асқан зұлмат бар ма? Ол тек майдан даласында өртенген тағдырлармен өлшенбейді, оны жүректерде қалған жара, көзден төгілген жас, сан ұрпаққа жалғасқан сағыныш пен шер деп ұққан жөн. Миллиондаған адамдардың өмірін жалмаған сұрапыл соғыс қаншама шаңырақты ортасына түсіріп, туған жерінен жыраққа жіберіп, қайтпас сапарға аттандырды. Жауынгерлердің бірі майдан даласынан оралса, бірі із-түзсіз жоғалып, ал енді бірі туған жердің топырағына жете алмай, алыста, белгісіз жерде мәңгілік мекенін тапты. Осындай боздақтардың бірі – Екінші дүниежүзілік соғыстың ардагері, батыр Жебеген Жексембайұлы.

Арада жылдар өтті, уақыт өз дегенін жасады, бірақ соғыс құрбандарының тағдыры әлі де ұрпақ жадынан өшкен жоқ. Көп жылдар бойы атамыздың қайда жерленгенін білу арман болып келді. Алайда тағдырдың жазуы болар, арада сексен жыл өткенде, біздің әулетке сүйінші хабар жетті. Бұл хабар атамыздың жерленген жері табылып, әке аманатын орындауға мүмкіндік туғандығы туралы еді. Бізге бұл қуанышты жаңалықты «Атамның аманаты» атты ұйымның еріктілері жеткізді. Олар соғыс жылдары із-түзсіз жоғалып, туған жеріне қайта алмаған сарбаздардың тағдырын зерттеп, олардың ұрпақтарына тарихи әділдікті қайтаруға көмектесіп жүрген жандар екен. Біздің атамыз – Сүлеймен атадан тараған бес ұлдың бірі Жебеген Жексембайұлы. Ол 1902 жылы Алматы облысы, Гвардия ауданы, Буденный ауылдық кеңесіне қарасты Өрқайыңды ауылында дүниеге келген, — батырдың немересі Гүлбану Сейітқазы.

Оның айтуынша, атасы 1941 жылы соғыс өрті тұтанғанда, туған жерінен майданға аттанып, қан майданда жанын қиған. Алайда ол туралы нақты дерек көпке дейін беймәлім болып келген. Тек соғысқа бірге аттанған інісі, майданнан аман оралған Рамазан атасының әңгімелері арқылы ғана Жебеген батырдың соңғы сәттерін біле алған екен.

Майдандас інісінің естелігіне үңілсек, олар екеуі екі түрлі әскери бөлімге түскен. Бірі атқыштар дивизиясына, екіншісі жаяу әскер құрамына қабылданған. Соғыстың қиын-қыстау күндерінде Рамазан үнемі бауырын іздеп, оның амандығы үшін алаңдап жүреді. Бірде ол мүлде күтпеген жерден Жебегенмен кездеседі. Сол күні жаяу әскер командирі сарбаздарды сапқа тұрғызып, бұйрық беріп жатқан кезде, «Жексенбаев, не отставать! Быстрее, быстрее!» деген қатқыл дауысты естіп, жүрегі шым ете қалады. Дауыстың қайдан шыққанын аңдап қараса, өз бауыры—Жебеген сапта келе жатыр екен. Қатты толқып кеткен Рамазан атамыз бар күшін жиып, ағасына қарай жүгірген. Қос бауыр қан майданда қысқа ғана сәтке бір-бірін құшақтай алды. Олар асығыс амандасып, «ертең тағы осында жолығайық» деп уағдаласады. Бірақ ертеңінде тағдыр бәрін өзгертті. Рамазан атамыз ағасын іздеп келгенде, оның түнгі шайқаста мерт болғанын естиді. Қаралы хабарды жүрегі көтере алмаған ол қан жұтып, мәйіттердің арасынан бауырын тауып алады. Қан майданда жүріп, жауынгер достарының көмегімен Жебегеннің денесін жерлеп, қабір басына тақтай шаншып, аты-жөнін жазып қалдырған. Бірақ ұрыс даласы күн сайын өзгеріп жатқан сол кезде қабірдің нақты қай жерде қалғанын анықтау мүмкін болмаған.

Бұл оқиғаны Рамазан атамыз майданнан аман оралған соң, Жебегеннің артында қалған жалғыз тұяғы—біздің әкеміз Сейітқазыға жиі айтып отыратын. Әкеміз әкесі туралы естеліктерді тыңдап өсті, бірақ оның қабірін табу ол үшін орындалмай кеткен арман болып қала берді. «Әкемнің жатқан жерін білсем, туған жердің топырағын апарып, тағзым етіп қайтар едім» деген сөздерін жиі айтатын. Бірақ ол кезде заман басқа еді, жоғалған сарбаздарды іздеу оңай болмады. Сейітқазы Жебегенұлы 1938 жылы Алматы облысы, Гвардия ауданындағы Өрқайыңды ауылында дүниеге келген. Анасы Кеукер әкеміз үш жасқа толғанда, өмірлік серігін майданға шығарып салып, жесір қалып, жалғыз ұлын қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай өсірді, — дейді батырдың немересі.

Талай жылдан кейін табылған құжаттар

Өмірдің сан қилы сынағына қарамастан, ол баласын тәрбиелеп, азамат етіп өсірген. Кейіннен анасы Қатшамен отау құрып, бірге сегіз қыз, бір ұл тәрбиелеп шығарған. Бүгінде олардан тараған немере-шөберелерінің саны жүзге жуықтап отыр. Көп жылдар бойы іздеусіз, белгісіз болып келген Жебеген туралы деректерге жақында ғана қол жеткізген.

«Атамның аманаты» ұйымы арқылы Ресейдің Подольск қаласындағы тарихи мұрағаттан батыр туралы нақты құжаттар табылғанын білген. Бұл деректерге сүйенсек, Жебеген Жексембайұлы 11-атқыштар дивизиясында қызмет етіп, 1942 жылдың 24 қыркүйегінде Калуга облысы, Ульянов ауданы, Троснянка деревнясында ерлікпен қаза тапқан. Оның есімі арнайы мәңгілік есте сақтау кітабына енгізіліп, жерленген жеріне мемориалдық тақта қойылған екен. Бұл батырдың ерлікпен қаза тапқанын айғақтайтын бірден бір белгі ретінде бағалы. Қаншама жылдан кейін жеткен мәлімет бүтін бір әулеттің еңсесін тіктеген. Әкенің аманатын орындаған қызығының жанарына жас үйірілді. Соғыста ерлікпен қаза тапқан батырдың ұрпағы болуы да үлкен мәртебе.

Әкеміздің жылдар бойы көкейінде жүрген асыл арманы, «әкемнің қабірін тауып, топырақ апарып салсам» деген аманаты енді орындалуға жақын. Біз қолымыздағы нақты деректер мен мұрағат құжаттары арқылы осы бір үлкен парызымызды орындауға ниеттеніп отырмыз. Бұл біздің атамызға деген құрметіміз ғана емес, өткенге тағзым, болашақ ұрпаққа өнеге болмақ. Алдағы уақытта бұйыртса, атамыздың жерленген жеріне барып, тағзым етіп қайтуды жоспарлап отырмыз. Біздің жанымызда жүрген ардагерлер азайып барады, бірақ олардың ерлігі ешқашан ұмытылмайды. Бүгінгі бейбіт күніміз үшін жанын пида еткен әрбір жауынгердің рухына бас иеміз. Жебеген атамыздың да ерлігі ұрпақ жадында мәңгі сақталады. Әке аманаты орындалар күн алыс емес, біз оған жақындай түстік, — дейді немересі естелігімен бөлісіп.

Қанша жыл өтсе де әкенің аманатын жадынан тастамаған Гүлбану Сейітқазы бізге атасы жайлы естелігімен бөлісті. Көзін көрмесе де батырдың ұрпағымен деп мақтаныш тұтатын жанның жанқияр әрекеті көңіл күйіндіреді. Екінші дүниежүзілік соғыстың өткеніне 80 жыл толуына орай осындай құнды мәліметтің табылғанына дән риза. Ең алдымен ата-анамның аманатын жерге тастамай, басылым бетіне беріп, ерлігін дәлелдегеніне қуанышты. Батырлардың ерлігі ешқашан ұмытылмайды.