АЭС: «Келісіп пішкен тон келте болмас»

Рас, АЭС тақырыбы еліміздегі ең өзекті әрі халық арасында қызу талқыланатын тақырыптардың бірі. Қазақстанда атом электр стансасын салу жоспары қоғамда, әсіресе қауіпсіздік пен экологиялық мәселелерге қатысты үлкен наразылық тудырды. Сала мамандары қазіргі үшінші буындағы атом электр стансалары сенімді қауіпсіздік жүйелерімен жабдықталғанын және оларды салқындату үшін су шығыны белгіленген нормалардан аспайтынын атап өтті.

«УРАН САТУДАН БІРІНШІ
ОРЫНДАМЫЗ, БІРАҚ ӨЗІМІЗДІҢ
РЕАКТОРЫМЫЗ ЖОҚ»

«Қазақстанның энергетикалық аспектілері» орталығының директоры Алмаз Әбілдаевтың айтуынша, елімізде атом электр стансасын салу керек.

«2045 жылға дейін атом электр стансалары жасыл энергия болып саналады. Біз барлық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жаңа 3+ реакторлар туралы айтып отырмыз. Уран сатудан бірінші орындамыз, бірақ өзіміздің реакторымыз жоқ. Бұл мәселені қандай да бір жолмен шешу қажет. Өз басым «атом электр стансасын салу керек» деп ойлаймын. Еліміздің энергетикалық балансында энергияның тағы бір түрі пайда болады», – дейді энергетика бойынша сарапшы Алмаз Сызғанбекұлы.

«Балқаш көлінің маңындағы стратегиялық нысанның құрылысы стансаның суды көп тұтынуына байланысты оның  таяздануына әкеп соқтыруы мүмкін» деген де алаңдаушылық бар жұртшылықта. Бұл да кезекті миф екенін айтады мамандар.

Атом электр стансасын салқындату үшін су шығыны 63 миллион текше метрден аспайды. Бұл жөнінде Ядролық физика институты бас инженерінің орынбасары Данияр Жансейітов былай дейді: «Атом электр стансасы жұмыс істеген кезде 63-65 миллион текше метрге дейін су жұмсайды. Бұл ретте атом электр стансасы салқындату жүйесімен жабдықталған. Станса солтүстік және оңтүстік өңірлерді байланыстыратын үлкен электр желісінің трассасында орналасады. Нысан оңтүстіктегі электр қуатының тапшылығы мәселесін шешуге септігін тигізбек».

ШЕТЕЛДІК САРАПШЫ НЕ ДЕЙДІ?

2024 жылы бейбіт атомды қолдану әдеттегі әлемдік тәжірибеге айналды. Бүгінде әлемнің 30-дан астам елінде 440 ядролық реактор табысты жұмыс істеуде.

Жақында швейцариялық атом энергетикасы инженері Лука Тальяпьетра қазіргі заманғы атом электр стансалары жайында ой бөлісті. Оның айтуынша, қазіргі заманғы атом электр стансалары апаттар болған жағдайда радиацияның халыққа және қоршаған ортаға әсерін болдырмайтын ең қатаң қауіпсіздік шараларын ескере отырып жасалған. Сонымен, пассивті қауіпсіздік жүйелерінің арқасында атом электр стансалары апаттардың алдын алады және оператордың араласуынсыз стансаны қауіпсіз өшіруді қамтамасыз ете отырып, адам шығыны факторын болдырмайды.

Десе де, атом электр стансасының қауіпсіздік тақырыбы қоғамдағы ең көп пікірталас тудыратын тақырып екені рас. Чернобыль мен Фукусимадағы қайғылы оқиғалар әлі де азаматтардың жадында. Бірақ, бүгінгі таңда бейбіт атомды пайдалану – бұл жалпы әлемдік тәжірибе екені де белгілі.

«Мен түсінемін, кейде адамдар радиацияның шығуы немесе кездейсоқ таралып кетуіне алаңдайды. Сонымен қатар, атом электр стансаларында кедергілер мен экрандау бар, барлығы шығарындылар стансаның ішінде қалатындай етіп жасалған, сондықтан халық үшін ешқандай проблема жоқ», – деп санайды Лука Тальяпьетра.

Көптің көкейінде жүрген тағы бір маңызды сұрақ: Атом электр стансасын сыртқы қауіптерден қалай қорғауға болады? АЭС-ті жобалау терроризм сияқты сыртқы қауіптерді де ескерген: бұл әлеуетті қауіптердің сырттан еніп кетпеуін қамтамасыз ету үшін «Барлық шаралар қабылданатын жоба бойынша қауіпсіздік» деп аталады. Бұл туралы Швейцариядан келген сарапшы да айтты. Өздеріңіз білетіндей, атом стансасының қызмет ету мерзімі 80-100 жылға дейін жетуі мүмкін.

«Атом энергетикасы көмірқышқыл газының шамалы мөлшерін шығарады, сондықтан экологиялық тұрғыдан ол өте қолайлы. Біз бүкіл ғаламшарды декарбонизациялауымыз керек және атом электр стансалары бұл үшін маңызды рөл атқара алады. Сонымен қатар, ресурстардың қауіпсіздігі өте маңызды. Бізде әрқашан мұнай мен газ, табиғи газ және атом энергиясымен, ондаған жылдар бойы қызмет ете алатын әрі электр стансасының жұмысын қамтамасыз ететін уранмен байланысты проблемалар болды», – дейді сарапшы.

Жаңартылатын энергияға келетін болсақ, 2025 жылға қарай біздің еліміздегі ЖЭК үлесі 6%-ға жетеді. Егер біз атом энергетикасын дамытатын болсақ, онда біз планетаның декарбонизациясына қатысты дәйекті болып, сонымен бірге өз елімізді энергиямен қамтамасыз ету үшін жеткілікті энергияға ие бола аламыз.

«АТОМ ЭНЕРГИЯСЫ ТАЗА ӘРІ
ЖАСЫЛ ЭНЕРГИЯ КӨЗІ»

«Байтақ» партиясының төрағасы Азаматхан Әміртаев Қазақстандағы атом электр стансасының құрылысына қатысты пікірін білдірді.

«Біздің мақсатымыз – елімізді таза ауамен, таза жермен, таза сумен қамтамасыз ету. Бұл бағытта біздің партия белсенді түрде жұмыс істеп жатыр. Әрине, атом энергиясы таза әрі жасыл энергия көзі болып саналады», – деді партия жетекшісі.

Азаматхан Әміртаев 2023 жылы Дубайда климат бойынша ірі саммит өткенін, оған Қазақстан қатысқанын атап өтті. Еуропа, Америка Құрама Штаттары, Оңтүстік Корея, Жапония және басқа да экономикалық қуатты мемлекеттер сияқты дамыған елдер XXI ғасырда атом энергиясы энергияның негізгі көзі екенін бірауыздан мәлімдеді.

«Олар климатты сақтау және қоршаған ортаны қорғау тек атом электр стансаларының көмегімен мүмкін екенін айтады. Біз атом электр стансаларының энергиясы шынымен экологиялық таза екеніне көз жеткіздік», – деді Азаматхан Сайлауұлы.

«СЕНІМДІ ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫН
ӨНДІРУ КӨЗДЕРІ ҚАЖЕТ»

Тамыз айының соңында Астанада Қазақстанда атом электр стансасын салу мәселесі бойынша қоғамдық пікірталастар циклін жабатын жария талқылаулар аяқталды. Бұған дейін мұндай іс-шаралар еліміздің барлық өңірлерінде өткен болатын.

ҚР Энергетика министрлігі Атом энергетикасы және өнеркәсіп департаменті директорының орынбасары Гүлмира Мурсалова өз сөзінде Қазақстанда электр энергиясының 70%-ы көмір стансаларында өндірілетінін, олардың орташа тозуы 70%-дан асатынын атап өтті. Оның айтуынша, бұл стансалардың кейбірі келесі 10 жыл ішінде пайдаланудан шығарылуы керек. Бұл ретте елімізде электр энергиясын тұтынудың жыл сайынғы өсімі шамамен 3%. Ең қажетті сәттерде Қазақстан шекаралас елдерден электр энергиясын жоспарлы түрде сатып алады.

«Қазіргі уақытта көптеген ел АЭС салуда. Қытайда 26 реактор салынуда, Беларусь пен БАӘ алғашқы атом электр стансасын салды, Түркия өзінің атом электр стансасын салуда, ал көршіміз Өзбекстан шағын атом стансасының құрылысы туралы жариялады», – деп атап өтті Гүлмира Мурсалова.

«Қазақстандық атом электр стансалары» ЖШС Бас директоры Тимур Жантикин бүгінгі таңда Қазақстанның солтүстігінде электр энергиясының тапшылығы сезілмейтінін атап өтті. Алайда, оңтүстікте жағдай күрделірек, Солтүстік-Оңтүстік сызығы қазіргі уақытта 2100 мегаваттқа дейін өтеді, бұл оңтүстік аймақтарды қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз.

Тимур Жантикин бұған дейін 13 түрлі АЭС жобасы ұсынылғанын, оның төртеуі таңдалғанын атап өтті. «Қазақстандық атом электр стансалары» ЖШС басшысының айтуынша, атом электр стансасының құрылысы ел экономикасы мен өнеркәсіптің аралас салаларын дамыту үшін елеулі мультипликативтік әсер береді, сондай-ақ жаңа жұмыс орындарын құруға ықпал етеді.

Қазақстанда АЭС салу үшін бір-бірін сәтті толықтыратын және өзара алмастыратын пассивті және белсенді қауіпсіздік жүйелері бар III және III+ буындарының барынша қауіпсіз реакторлары ұсынылады.

«ҚР Ұлттық ядролық орталығы» РМК бас директоры Эрлан Батырбековтың айтуынша, мамандандырылған физикалық кедергілер мен апатқа қарсы әрекет ету шараларының жиынтығы қазіргі заманғы АЭС-ті терең эшелондалған қорғауды қамтамасыз етеді. Бұл ретте қазіргі заманғы реакторлардағы пассивті салқындату жүйелері оператор тарапынан толық әрекетсіздік кезінде үш тәулік ішінде авариялық реактордан жылуды дербес бұруға қабілетті.

«Ядролық физика институты» РМК бас директоры Саябек Сахиев Ядролық физика институтында қазақстандық қысымды су реакторын зерттеу реакторы, сыни стенд (нөлдік қуаттылық реакторы) және зарядталған бөлшектердің алты үдеткіші кешенін қамтитын бірегей инфрақұрылым бар екенін хабарлады. Институттың 23 зертханасында ядролық және нейтрондық физика, қатты дененің радиациялық физикасы, радиоэкология және радиохимия саласында іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізіледі. Институтта заманауи аналитикалық және сынақ жабдықтарымен жабдықталған үш ғылыми-техникалық орталық бар. Барлық орталықтар Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) қолдауымен құрылған. Бұған дейін ол атом электр стансасының толық жұмыс істеуі үшін 400 бейінді қызметкер қажет екенін атап өткен болатын.

Жаз бойы атом энергетикасының шенеуніктері мен мамандары облыс орталықтарына барып, маңызды мәселе бойынша қоғамдық тыңдаулар ұйымдастырды. АЭС салу мәселелері бойынша барлық қоғамдық тыңдаулардың сценарийі бірдей. Талқылау Энергетика министрлігінің өкілі қазақстандық энергетика мәселелерінің мәні туралы айтып беруден басталады. Елдегі электр энергиясының 70%-ын көмір станциялары өндіреді. Олардың барлығы 40 жылдан астам уақыт бұрын салынған, ал кейбіреулерін жөндеуден гөрі оларды бұзу арзанырақ. Бірақ, олардың дұрыс жұмыс істеуін ескерсек те, Қазақстанға қазір көрші елдерден электр қуатын сатып алуға тура келеді. Бұл ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан қымбат әрі дұрыс емес. Сондықтан Қазақстанға кез келген жағдайда жаңа электр стансаларын салу қажет. Энергетиктер, ғалымдар және шенеуніктер біздің жағдайымыздағы ең жақсы нұсқа – АЭС екеніне сенімді. Содан кейін қазақстандық атом энергетикасының мамандары қазіргі заманғы АЭС жұмысының негізгі принциптерін түсіндіріп, олардың бірін Қазақстанда салу ұсынылды. Сарапшылардың пікірінше, атом электр стансалары жаһандық жылыну мен климаттың өзгеруінің негізгі себептері болатын көмірқышқыл газын, метанды және басқа парниктік газдарды шығармайды.

АЭС құрылысының құнына келетін болсақ, «Қазақстан атом электр стансалары» ЖШС директоры Тимур Жантикиннің айтуынша, жеңілдіксіз 8-ден 11,5 миллиард долларға дейін өзгеруі мүмкін. Ең бастысы, Қазақстанға сенімді электр энергиясын өндіру көздері қажет. Ал, халық АЭС-ке қарсы дауыс берсе, елде көмір зауыттарын салуға тура келеді. Бұл көміртегі төлемдерінің өсуіне байланысты тұтынушыларға қымбатқа түседі.

ОҢТҮСТІК КОРЕЯ ҮЛГІСІ
ҮМІТТІ АҚТАЙ МА?

Қазақстанның энергияға тапшы оңтүстігі – еліміздің ең үлкен проблемаларының бірі. Жамбыл, Қызылорда және Түркістан облыстары трансшекаралық өзендерден келетін су электр стансаларына тәуелді. Өз кезегінде Өзбекстан мен Қырғызстанның өздері көршілеріне тәуелді екені де рас. Әрине, жаңартылатын энергия көздері бар, бірақ жел және күн стансалары өндіретін электр энергиясы өзінің көмір және газ «туыстарымен» әлі бәсекеге түсе алмайды. Шамасы, осы себептен Астанада атом электр стансасының құрылысы туралы әңгіме өрбіді. Қазақстандықтарға референдумда халық шешім қабылдайды деп уәде етілді.

Бүгінгі таңда атом электр стансаларын салуда бірнеше көшбасшылар бар: АҚШ, Қытай, Франция, Ресей және Оңтүстік Корея. Әрқайсысының өзіндік артықшылықтары бар. Оңтүстік Кореяның KEPCO энергетикалық компаниясы өз технологиясын көрсету үшін қазақстандық журналистерді пресс-турға шақырды.

Қазақстандық журналистерге «Шин Кори» стансасы мысалында Оңтүстік Кореяның атом электр стансаларының жұмысы туралы айтылды. Ол елдің оңтүстік-шығысында, Жапон теңізінің жағасында, Пусан және Ульсан қалаларының жанында орналасқан. Мұнда 4 энергоблок жұмыс істеп тұр, тағы 2 энергоблок салынып жатыр. Смартфонмен түсіруге немесе дауыс жазғышпен жазуға тыйым салынады. Сондықтан барлық ақпарат ескі үлгіде, блокнотта жасалады. Салынып жатқан реакторлардың биіктігін 24 қабатты ғимаратпен салыстыруға болады. Олардың құрылысы үшін диаметрі жарты метрден асатын арматура қолданылады. Іргетас табиғи граниттен жасалған, содан кейін ол бетонмен толтырылады. Қалың қабырғалар мен сенімді іргетас 900 мың тонна соққыға төтеп беруге мүмкіндік береді.

Оңтүстік Кореяның атом электр стансалары қысымды су реакторларында жұмыс істейді. 2019 жылы пайдалануға берілген ең жаңа реактордың қуаты – 1,455 ГВт. Салыстыру үшін, Екібастұз ГРЭС-1-нің 8 энергоблогының нақты қуаты – 3,5 ГВт.

«Шин Кори» стансасындағы ядролық реакторлардың отын элементтері 18 айда бір рет ауыстырылып, реактор 7 күнге тоқтатылады. Қолданылған элементтер тікелей станса аумағында 100 пайыз борда сақталады, бұл ядролық реакцияны бәсеңдетеді. 20 жылдан кейін отын элементтері үлкен қоймаға тасымалданады.

Оңтүстік Кореяда ядролық технологиялардың қауіпсіздігіне ерекше көңіл бөлінеді. Атом электр стансасының дәл жанында зауыт жұмысшыларының өздері тұратын елді мекендер бар. Мұнда көкөністер де өсіріледі. Жағалау бойымен 30 км елдегі екінші маңызды қала – жағажайлары мен зәулім ғимараттары бар Пусан. Оңтүстік кореялықтардың өздері технологияларымен мақтанады және қауіпсіздікті басты идея деп санайды. Сондықтан Біріккен Араб Әмірліктеріндегі Барака атом электр стансасының құрылысына дәл Оңтүстік Корея технологиясы қолданылды.

Ресми ақпаратқа сенсек, 1978 жылдан, яғни бірінші атом электр блогы іске қосылғаннан бері Оңтүстік Кореяда атом электр стансаларында апат болған жоқ.

Оңтүстік Кореяның барлық атом электр стансалары теңіз жағасында салынған. БАӘ-дегі Барака атом электр стансасы да Парсы шығанағының жағасында орналасқан. Өйткені, генераторды салқындату үшін секундына теңізден 50 мың тонна су алынады. Бұл судың барлығы цикл арқылы 5-7 градусқа дейін салқындатылып, қайтадан теңізге жіберіледі. Бірінші қазақстандық атом электр стансасын салу жағдайында Алматы облысынан Балқаш көлінің жағасы Үлкен ауылының маңындағы ықтимал алаң ретінде қарастырылады. Мұндай су айналымын Балқаш көтере ала ма? ҚР Су ресурстары және ирригация министрі Нұржан Нұржігітовтың айтуынша, алаңдаушылық жоқ.

«Жыл сайын Балқашқа 12 миллиард текше метр су құйылады.  Біздің есептеуіміз бойынша, АЭС жылына небәрі 65-70 миллион  текше  метр  ғана  пайдаланады. Яғни, бұл Балқаш үшін тікелей апатты қауіпті деп айта алмаймыз», – дейді Нұржан Молдиярұлы.

Қазір Оңтүстік Корея шағын модульдік реакторлар технологиясын ілгерілетуге мүдделі. Кореялық SMART реактор зауыты сияқты. Қондырғы 100 МВт-қа дейін электр энергиясын өндіруге, сондай-ақ теңіз суын тұщытуға арналған. Оңтүстік кореялық сарапшылардың пікірінше, шағын реакторлар тез құрастырылады, қауіпсіз, бірақ электр қуатын әлдеқайда аз өндіреді.

«Еліңіздің қандай технология мен реактор түрін таңдауы тек өзіңізге байланысты», – деді олар қазақстандық делегацияны шығарып салу кезінде.

ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН

Елімізде АЭС салу бойынша қызу талқы әлі де жүргізіліп жатыр. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында АЭС құрылысы бойынша референдум күнін белгіледі. Ол – 6 қазан деп бекітілді. Халқымыздың «Келісіп пішкен тон келте болмас» деген даналығы ХХІ ғасырда да мәнін жойған жоқ. Қай мәселенің болсын артын дауға айналдырмай, ақылдаса, кеңесе отырып шешу – елдігіміздің іргесін бекіте түсері сөзсіз. Енді АЭС салу мәселесі қазан айында болатын референдум арқылы шешіледі.

Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ