Олқылықтардың орнын толтырмасақ, әруақтардың алдында ұятты боламыз – Смағұл Елубай

 31 мамыр – Саяси қуғын сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні. Бүгінгі буынның осы күнді ұлықтауда, жазықсыз құрбандарды еске алуда қандай олқылықтары бар? Бұл туралы ашаршылық тақырыбын қозғап, “Ақ боз үй” трилогиясын жазған белгілі жазушы, кинодраматург Смағұл Елубайдан сұрадық. Осы ретте BAQ.KZ тілшісі жазушының жауабын назарларыңызға ұсынуды жөн көрді

“Ерекше іс-қимылға біз де баруымыз керек”

31 мамырдың ашаршылық және қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні болып бекітілгені тамаша қадам болды. Алайда “Осы күнді қалай атап өту керек?” деген мәселеге келгенде әлі олқылықтарымыз бар. Себебі ХХ ғасырда жарты халқынан айдың-күннің аманында айырылған халық жоқтың қасы. Мынау еврейлер “6 миллион халқымыздан айырылдық” дейді. Ал сол еврей мемлекеті Израиль өздерінің ұлттық қасиетті еске алу күнін қалай атап өтетінін қараңызшы. Сол күні 2 минут бүкіл Израиль бойынша cирена сарнап тұрады. 2 минут бойы бүкіл Израиль отырғаны отырған, тұрғаны тұрған жерінде сіресіп бас иіп, құрбандарға тағзым етеді. Мінеки, осындай бір ерекше іс-қимылға біз де баруымыз керек. Өйткені иманы үйірілмей, жаназасы оқылмай, сай-сүйегі шашылып далада қалған жарты халықтың әруағы бізден дұға оқуымызды, еске алуымызды, ұмытпауымызды керек етеді ғой. Сол әруақтардың алдында ұяттымыз.

31 мамырды қалай өткізуге болады?

Осы орайда не істеуге болады? 31 мамыр күні, ең біріншіден, күллі мешіттерде дұға, намаз оқылуы керек. Содан кейін сол күні ақпарат құралдары түгелімен өзінің бағдарламаларын осынау жарты халық қырылған қызыл террорға арнауы керек. Оған материал жетіп артылады ғой. Ал ақпарат құралдарының ішіндегі ең пәрмендісі телевизия болатын болса, сол күні 20-30-жылдары халық бастан кешкен қызыл террор туралы әңгіме, сұхбат, кино, деректі фильмдерді беру керек. Жалпы бұл акцияның мемлекеттік мәртебесін көтеру үшін мемлекет басшысы идеологтарды жинап, Бас мүфтиге бас мешітте Құран оқытуы керек деп ойлаймын. Сөйтіп, ашаршылық және қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне сондай мемлекеттік, жалпыхалықтық маңыз беру керек. Бүкіл Қазақстанда сол күні мемлекеттік тулар түсірілгені дұрыс болар деп ойлаймын. Сол күні жыл бойында 20-30-жылдардың халыққа жасалған қиянатын ашуда Қазақстанда не істелді? Жазылған кітап, айтылған әңгімелердің қорытындысы да айтылу керек деп ойлаймын. Құдайға шүкір, мамандар күн құрғатпай жазып жатыр, айтып жатыр.

Әлиханның соңғы сөзі шыққан құнды жинақ

Біз көптен бері айтып келе жатқан тағы бір мәселе бар. Алматы қаласы сол ашаршылық жылдардағы астанамыз болған еді. Сондықтан ауыл халқы Алматыға қарай шұбырды. Мысалы, 32-жылды алатын болсақ, ауыл халқы Алматыға келгенде олардың бәріне бірдей жағдай жасай алмады. Шынын айтқанда олар көшеде жатты. Күн сайын таңертең оларды арбамен жинап алып, қаланың сыртына апарып сайға көміп тастайтын. Бұл өз алдына, ал оққа байланған 25 мың алаш азаматтарының тағдыры тіптен бөлек. Солардың бәрін еске алуға арналған 12 томдық жинақ мемлекеттік кеңесші Ерлан Қариннің басшылығымен, жүздеген тарихшылардың ат салысуыменен жарық көріп, қомақты жұмыс жасалды. Өткен жылы сол жұртқа таратылды. Мінекей, осы жинақтың ішінде небір сұмдықтар бар. Мысалы, Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан Мәскеуде атылды ғой. Ол атылардың алдында сөз бергенде оқтан да, оттан да сескенбей, барлық шындықты айтқаны, соның протоколы тұңғыш рет осы 12 томдық “Алаш қозғалысы” атты архив материалдарының жинағында берілген. Оны оқыса, адамның төбе шашы тік тұрады. Жинақта Әлиханның өлер алдында тайсалмай, тік тұрып совет үкіметін кінәлағаны, мойындамайтыны және Алаш тәуелсіздігі үшін күрескенін айтқан протоколы жарияланған. Сол тәрізді талай Алаш қайраткерлерінің соңғы сөздері берілген. Мінекей осы 12 томдық архив материалдары – үлкен әңгімеге жүк боларлық, насихаттауға тұрарлық еңбек. Оны тек тарихшылар емес, жалпы қазақстандықтар, журналистеріміз, зиялы қауым міндетті түрде оқуы керек деп ойлаймын. Барлық кітапханаларда бар, оқуға болады.

“Аза сарайы салынар деп үміттенемін”

Содан кейін тағы бір ұсынысымызды кезінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлына да айтқан едік. “Мынау Алматы тәрізді ұлы ашаршылықтың куәсі болған үлкен қалада сол 32-жылдардағы Аза сарайы бой көтерсе, құба-құп болар еді” деген едік. Үш ашаршылық болды ғой, Аза сарайында соның бәрін және Алаш көсемдерінің қалай атылғаны, оқ пен оттың ортасында тұрып қалай сөйлегенінің бәрін қамтуға болады. Балауыз мүсіншілер адамды тура тірі тұрғандай қылып жасағанын Лондонда көріп едім. Ол мадам Тюссо музейі болатын. Адамның басын шабатын гильотина деген машина болады. Сол адамның басын гильотинаға шапқан кездегі көріністі балауызбен жасаған ғой. Ол тірі адамның жан тапсырар кездегі бейнесін тура береді. Соны айтқанымызда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы “Ондай мүсінші бізде көп емес. Жалғыз ғана жігіт бар, осы Астанада тұратын” деп еді. Мінекей, балауыз мүсіннен Алаш көсемдерінің бейнесін жасауға болады. Сосын “ашаршылық жылдары өз баласын құтқару үшін емшегін кесіп беріп отырған қазақтың әйелінің бейнесін жасауға болады” деп айтқан болатынбыз. Сөйтіп сол Аза сарайының бір есігінен кіріп, екінші есігінен шыққан туристер де, өзіміздің жастар да сол 20-30-жылдардағы қызыл террорды көзбен көргендей тебіреніп шыққан болар еді. “Оның тәрбиелік мәні өте үлкен” деп едік. Біздің осы ұсынысымызды Президент жақсы қабылдады. Мінекей, болашақта сол Аза сарайы салынар деп үміттенемін. Өйткені қызыл террор құрбаны болған қазақ қасіреті осылай оқытылуға әбден лайықты. Мысалы, еврейлерде құрбандарға арналған бірнеше музейлер бар, солардан үлгі алуға болады. Содан кейін біз Астананың жанында Алжир дейтін музейді қалпына келтірдік. Дұрыс деп ойлаймын.

“1932 жылғы ашаршылықта 6 миллион қазақтың 4 миллионы қырылды” деп жазады Әлихан Бөкейханов. “200 мың орыс және 20 мың өзге ұлт өкілі қырылды” деп жазады. Мінекей, айналып келгенде, бұл жалпы интернационалдық акция болған. Бұл арада Аза сарайын ашу нақақтан-нақақ қызыл террор құрбаны болған миллиондардың әруағына арналған үлкен бір естелігіміз, ескерткішіміз болар еді. Біздің айтып отырған олқылықтарымыз осылар. Осы олқылықтардың орны толар деп ойлаймыз. Оған біздің мүмкіндігіміз, жастардың мүмкіндігі жетеді. “Өлі разы болмай, тірі байымайды”. Бұл сөзге терең мағына беретін болсақ, біздің мойынымызда үлкен міндет тұр. Әруақтардың алдында үлкен аманат тұр. Біз сол парызды өтеуіміз керек, өтелмеген парыз болып қалмауы керек деп білеміз.

Инфографикада Смағұл Елубай келтірген деректер қамтылған: