Мұнай түсімі азайды. Ұлттық қор қалай толығады?

Экономист Айбар Олжай “15 минуттық экономика” жобасында мұнайдың арзандауы және ұлттық қорға ақша қайдан түсетіні жайлы айтты. Осы орайда, сарапшы, әлемдік мұнай бағасының орташа жылдық деңгейінің әжептәуір төмендегеніне қатысты ой қозғады, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.

Ұлттық қорға ақша қайдан түседі?

Биылғы жылдың басында Ұлттық қордың қазынасы, біздің тілмен айтқанда активтері 66,2 миллиард доллар болған.

Оның 58,8 миллиард доллары валюталық портфель, ал 7,4 миллиард доллары теңгелік портфель еді. Бірақ бұл Ұлттық қор доллар мен теңгелей ақшамен жатыр деген сөз емес. Ақша негізінен қаржылық құралдарға, яғни акцияларға, облигацияларға, алтынға салынады. Яғни кэш ақша жатпайды. Себебі, Ұлттық қорға инвестициялық табыс арқылы да көбею керек, — дейді сарапшы.

Ұлттық қорға ақша сырттан қайдан келеді?

Ұлттық қорға ақша келетін негізгі үш көзі бар. Ең бастысы және негізгісі – ол мұнай. Мұнай секторындағы компаниялардың барлығының корпоративті табыс салығы, артық пайдаға салынатын салық, бонустары, пайдалы қазбаны өндіруге салынатын салық (НДПИ), роялти, рента салығы, СРП бойынша төлемдер, мұнай компанияларына салынған экологиялық және басқа да айыппұлдар, бөлек салықтық емес төлемдері, осының барлығы Ұлттық қорға келіп түседі.

Былтыр дәл осы бағыттан қорға 3,8 триллион теңге келген. Мұны былтырғы жылдың аяғында тіркелген 525,11 курсымен есептейтін болсақ, 7,28 миллиард доллар екенін көреміз. Демек, 2024 жылы қазақтың мұнайы Ұлттық қорға 7,28 миллиард доллар алып келген. Былтыр мұнайдың Брент маркасының бір баррелінің орташа бағасы шамамен 80 доллар айналасында болғанын жаттап алыңыздар. Себебі, біз осы мәселеге қайтып ораламыз. Ұлттық Қорға ақша түсіретін екінші бағыт бар. Ол республикалық меншікті, ауыл шаруашылық жерлерін сату. Бұл шынын айтқанда тиын-тебен. 2024 жылы бұл бағыттан Ұлттық қорға 63 миллион теңге ғана түскен, — дейді Айбар Олжай.

Оның айтуынша, үшінші бағыт Ұлттық қордың өз-өзін асырауы. Яғни инвестициялық бағыт.

Ұлттық Банк Ұлттық қордағы қаржыны бос жатқызбай, акцияларға, облигацияларға, түрлі балама құралдарға салып, осы ақшаны басқарады. Басты мақсаты тиын істеу, яғни инвестициялиялық табыс тауып, Ұлттық қорды осы жағынан да толтыра беру. 2024 жылы Ұлттық банктің арқасында 4,6 миллиард доллар инвестициялық табыс келді, — дейді сарапшы.

Былтыр мұнай бір жылда 7,28 миллиард доллар, ал инвестиция 4,6 миллиард доллар алып келген. Тіпті мұнай болмаса да, егер Ұлттық қордан трансферт алмай, оған тиіспесе, ол өзінен өзі ақырындап өсе береді.

Сонымен былтыр Ұлттық қорға түскен барлық ақшаны есептесек 11,88 миллиард доллар болады. Бұл теңгемен 6,24 триллион шамасында. Бірақ былтыр біз Ұлттық қордан 6,3 триллион теңге жұмсап, жеп қойғанбыз. Республикалық бюджетке жіберілген трансферт 5,6 триллион теңге болды. Қордың ақшасын пайдаланып, 467 миллиард теңгеге Қазатомпром акциялары, 238 миллиард теңгеге Самұрық-Қазынаның облигациялары сатып алынды, — дейді Айбар Олжай.

Оның айтуынша, 2024 жылы Ұлттық қорға әкелгенімізден алып кеткеніміз көп болған. Кемінде 50 миллиард теңге артық алып кеткен. Ал биыл біз Ұлттық қордан кемінде 5,2 триллион теңге аламыз. Оның 3,1 триллион теңгесін бюджет трансферт ретінде қазірдің өзінде алып қойды. Жыл аяғына дейін 2,1 триллион теңге жаратады.

Енді үлкен сұрақ туындайды. Біз биыл Ұлттық қорға алғанымыздан көбірек сала аламыз ба? Әлде былтырғыдай барлығын артығымен жаратып қоямыз ба? Дәл осы жерде үлкен проблемалар бас көтереді. Бағана айтқанмын. 2024 жылы мұнайдың жылдық орташа бағасы барреліне 80 доллар деңгейінде болды. Ал биыл ол 63-64 доллар деңгейінен көтерілмей отыр. Демек былтыр мұнай Ұлттық қорға 7,28 миллиард доллар алып келсе, биыл бізге ондай ақша мүлде түспейді. Қазір Ұлттық қорға мұнайдан түскен ақшаның алғашқы 4 ай бойынша статистикасы бар. Ал енді отырып есептейік. Биыл алғашқы төрт айда Ұлттық қорға мұнай секторынан 853,5 миллиард теңге аударылған. Ал былтыр тура сол төрт айда 1,47 триллион теңге түскен болатын. Яғни биыл түскені шамамен 1,7 есе аз. Сонда былтыр мұнайдан жыл бойы 3,8 триллион теңге түскенін ескерсек, болжамды модельмен биыл тек қана 2,2 триллион теңге келуі тиіс. Ал біз Ұлттық қордан осы жылы 5,2 триллон теңге аламыз. Сонда қалған 3 триллион теңгені инвестициялық табыс жауып бере ала ма? Әңгіме сонда. Ол үшін Ұлттық банк керемет жұмыс істеуі керек болып тұр, — дейді ол.

Ұлттық қордың былтырғы инвестициялық табысы 4,6 миллиард доллар болған. Сарапшы мұны теңгелей есептеп көрді.

Былтырғы 525,11 курсымен бұл 2,4 триллион теңге. Жақсы. Бұл былтырғы курс. Биылғы 7 айда Ұлттық қордың жыл басынан бергі инвестициялық табысы шамамен 8 пайызды көрсетіп тұр. Бұл өте жақсы көрсеткіш. Барлығы біздің Ұлттық Банктің арқасында. Біздің Ұлттық Банкте инвестициялық стратегиясы мықты команда жұмыс істейді. Мұны шын мойындау керек. 8 пайыз табыстылық дегеніміз шамамен былтырғыдай 4,6 миллиард доллар. Бірақ жыл аяғына дейін уақыт бар, сондықтан биылғы инвестициялық табыс 5 миллиард доллар айналасында болады деп болжаймын. Енді есептейік. Бүгінгі уақыттың 541,28 курсымен, 5 миллиард доллар дегеніміз 2,7 триллион теңге, — дейді ол.

Биыл Ұлттық қордың инвестициялық табысы оның мұнайдан түсетін негізгі табысынан артып кетуі мүмкін. Бұл керемет қуанышты хабар емес. Негізі, мұнай Ұлттық қордың басты доноры болуы тиіс еді. Бірақ өзгеріп жатқан әлем бізді кез-келген жағдайға дайын болып, стратегиямызды тез өзгерте алуға бейімдеуде.

Болжамды есеппен мұнайдан 2,2 триллион теңге, инвестициялық табыстан 2,7 триллион теңге түседі делік. Екеуі қосылып, 4,9 триллион теңге болады. Ал биыл бюджет қажеттіліктері үшін алатынымыз 5,2 триллион теңге. Сонда түскен ақша шыққан ақшаны жаппай жатыр. Биыл 300 миллард теңге минуста болуымыз мүмкін. Бұған мұнай бағасының арзандауы кінәлі, — дейді сарапшы.

Биыл мұнай неге арзандап жатыр?

Мұнайды негізінен оны өндірісі жақсы, сыртқа экспорттық тауарлар шығарып жатқан, ішінде экономикалық белсенділігі жүріп жатқан дамыған елдер көп тұтынады.

Әлемде экономикалық белсенділік, былайша айтқанда «движуха», зауыттар, өндіріс, логистика, фуралар, көліктер көп қозғалып жатса, мұнайға деген сұраныс та артады. Алайда, АҚШ президенті болып Трамп келгелі өршіп тұрған сауда соғыстары, елдердің бір-бірінің саудасын шектеп, баж салығын арттыруы осы белсенділікке өте жағымсыз әсер беруде. Қытай сияқты елдер өз белсенділігін азайтуда. Соның кесірінен мұнайға сұраныс төмендейді. Ал мұнайды өндіріп жатқан елдер бұрын қалай өндірді, тура сол көлемде тоқтамай өндіріп жатыр. Осы кезде нарықта сұраныстан көрі ұсыныс артық болуда. Мұнайды алатындар аз, ал сатушылар көп. Яғни профицитті жағдай туындады. Бұл кезде баға әрине арзандайды, — деді ол.

Мұнай нарығын зерттейтін EIA деректеріне сәйкес, 2025 жылдың II тоқсанында мұнай өндіру көлемі тәулігіне 1,1 миллион баррельге өсіп, тәулігіне 104,5 миллион баррельді құраған. Яғни қазір әлемде бір тәулікте 104 миллион баррель өндіріледі. Сонда, өткен тоқсанда мұнай нарығында тәулігіне 1,3 миллион баррель көлемінде профицит қалыптасқан. Яғни тәулігіне 1,3 миллион баррель сұраныстан артық өндіріледі. Бұл мұнайдың түрлі қоймаларда, танкерлерде артығымен жинала бастауына, көбейіп кетуіне ықпал етеді.

Былтырғы I тоқсанмен салыстырғанда, биылғы бірінші тоқсанда мұнай бағасы шамамен 10 пайызға арзандаған. Бұл қақпаннан құтылу үшін не істеу керек? Қазақстан сырттағы мұнай бағасына мүлде әсер ете алмайды. Біз халықаралық нарықта кішкентай ойыншы болып саналамыз. Біз тәулігіне орта есеппен 1,8 миллион баррель өндіреміз. Бұл әлемдегі бір тәулікте өндірілетін мұнайдың 1,7 пайызы ғана. Қазақстан мұнайымен бірге жоқ болып кетсе де нарық бізді мүлде байқамай қалады деуге толық негіз бар, — дейді Айбар Олжай.

Қазір мұнай бағасын тек қана сауда соғыстарының тоқтауы, әлемдегі экономикалық белсенділіктің артуы ғана құтқара алады. Бірақ АҚШ-тың да, Қытайдың да райына қарап бұл жақын арада орындала қоймайтын перспектива.

Сондықтан бізге Ұлттық қорды толтыру мақсаты жолында басқа амалдар мен әдістер іздей бастау керек болады. Оның жалғыз жолы ғана бар. Инвестициялық табысты барынша арттыруға тырысып көру. Дәл осы кезде Қазақстанға тәуекелге баруға тура келеді.

Агрессивті инвестициялық стратегия жақсы табыс әкелуі мүмкін. Бірақ ондай стратегиядан ақшаны жоғалтып алуымыз да мүмкін. Біз бұған дейін Ұлттық қордың инвестициясына ақша табу парадигмасынан емес, ақшаны сақтап қалу тұрғысынан қарап келдік. Инвестициялық стратегиямыз өте консервативті болды. Көбіне Ұлттық қор ақшасы табыстылығы аз, бірақ 100 пайыз гарантиясы бар дамыған елдердің облигациясына салынып келді. Олар жылдық 1,5-2 пайыз аралығында тұрақты табыс әкеліп отырды. Ешқандай тәуекел жоқ, бірақ табыс аз еді. Енді біз облигацияларды қысқартып, керісінше акциялар портфелін көбейтіп, табысты көбейткіміз келіп отыр. Бірақ риск те бар, — дейді экономист.

Осы жылдың тамыз айынан бастап Ұлттық Банк дамыған елдердің тәуекелі жоқ, бірақ кірісі аз облигацияларына қарағанда, дамушы елдердің кірісі жоғары, инфляциялық индекстелген мемлекеттік бағалы қағаздарын сатып алуға талпына бастаған.

Инфляциялық индекстелген мемлекеттік бағалы қағаздар дегеніміз номиналды құны тұтыну бағасының өсуіне байланысты өзгеретін мемлекеттік облигациялар. Демек, табыс әкелетін купондық төлемдер осы түзетілген құн негізінде есептеледі. Тұрақты кірістілігі бар мемлекеттік бағалы қағаздардан айырмашылығы, мұндай облигациялар инвестициялардың сатып алу қабілетін және кірісті нақты мәнде сақтауды қамтамасыз етеді. Мұнай бағасы көтерілмесе, енді Ұлттық қорға тәуекелді арттырып, жылына 10-12% кірістілікке жету үшін жұмыс істеуден басқа амал жоқ. Біз қызық және қиын уақытқа тап келдік, — деді сарапшы.